Беларускае мастацтва. Жывапic
залатыя, сярэбраныя і пазалочаныя пласціны, на якіх змешчаны выявы Хрыста,
Іаана, Марыі, Мацфея, Пятра, Паўла, некаторых іншых святых.
МАСТАЦТВА БЕЛАРУСІ 14 - 16 СТАГОДДЗЯЎ
З другой паловы 13 стагоддзя пачынаецца працэс уваходжання беларускіх
зямель у склад Вялікага княства Літоўскага. Ён суправаджаўся значнымі
зменамі, як у сацыяльна-палітычным, эканамічным,так і культурным жыцці.
Гэта быў час, напоўнены важнымі гістарычнымі падзеямі.Утварэнне Вялікага
княства Літоўскага і далучэнне да яго беларускіх зямель абумовілі мноства
прычын. Сярод галоўных - пагроза з боку Тэўтонскага ордэна і
татараманголаў. Менавіты яны падштурхоўвалі як літоўскіх так і беларускіх
князёў да аб'яднання. Працэс фарміравання Вялікага княства Літоўскага быў
працяглым. Дынастычныя шлюбы, пагадненні (у рэдкіх выпадках закон) паміж
асобнымі княствамі прывялі да федаратыўнага аб'яднання. У ім вядучую ролю
адыгрывалі старажытнарускія формы кіравання дзяржавай з адпаведнымі
законамі, мовай, рэлігіяй.
Пасля смерці вялікага князя Гедыміна (1341) і адносна кароткага
перыяду адасаблення некаторых тэрыторый на чале дзяржавы становіцца сын
Гедыміна Альгерд (час княжання 1345 - 1377 гг.). Яго намаганнямі ўладанні
Вялікага княства Літоўскага пашыраюцца і ўключаюць Чарнігава-Северскія,
Валынскія, Пераяслаўскія землі, Смаленскае княства, а таксама тэрыторыі ў
басейнах Днястра, Паўднёвага Буга, Паўднёправага Падняпроўя. У выніку
ваенных дзеянняў з Маскоўскім княствам у 1368 - 1372 гадах да княства былі
далучаны значныя раёны на Паўночным Ўсходзе да Мжайска і Каломны.
У 1377 годзе на княжацкі прастол узыходзіць сын Альгерда Ягайла. З
гэтага часу пачынаецца складаны перыяд барацьбы за ўладу ў княстве паміж
братам Адьгерда Кейстутам, яго сынам Вітаўтам і Ягайлам. Але яна вымушана
была спыніцца ў сувязі з узмацненнем агрэсіі Тэўтонскага ордэна. Такая ж
небяспека пагрыжала і Польскаму каралеўству. Таму ў 1385 годзе ў замку
Крэва быў заключаны саюз (унія), па якому Ягайла абвяшчаўся польскім
каралём і атрымліваў новае імя Ўладыслаў 1. Ён быў павіне пасля шлюбу з
польскай каралевай Ядвігай далучыць да Польшчы Вялікае княства Літоўскае і
ўвесці ў ім каталіцкую рэлігію. Гэта паслужыла пачаткам вострай
унутрыдзяржаўнай барацьбы, якую ўзначаліў гродзенскі князь Вітаўт (брат
Ягайлы). Ягайла і польскія магнаты вымушаны былі змяніць умовы Крэўскай
уніі. Па заключанаму у Востраве 5 жніўня 1392 года пагадненне, за Вялікім
княствам Літоўскім захоўвалася самастойнасць, а вялікім князем быў
абвешчаны Вітаўт.
З гэтага часу правы карэннага насельніцтва праваслаўнага веравызнання
пачынаюць паступова абмяжоўвацца, а роля беларускай культуры, раней
афіцыйнай у дзяржаве, памяншацца.Разам з тым узнікненне Рэчы Паспалітай
садзейнічала пашырэнню разнастайных сувязей з краінамі Заходняй Еўропы.
Беларускае мастацтва 14 - 16 стагоддзяў нясе на сабе адбітак праблем і
супярэчнасцей грамадска-палітычнага жыцця дзяржавы. Яго развіццё было
бурным і імклівым. У гэты час назіраецца актыўнае засваенне традыцый
рэнесанснай культуры, якая ўзбагачаецца нацыянальнымі рысамі. Не малую ролю
адыграла таксама і багатая мастацкая спадчына старажытнабеларускіх
княстваў, уздзеянне якой было вельмі значным. Пашырэнне ўзаімасувязей з
заходнееўрапейскімі краінамі, перш за ўсё ў релігійных межах, спрыяла
распаўсюджванню раманскага, гатычнагу стыляў. Іх актыўнае ўваходжанне ў
мастацкаю практыку абумовілі і асабістыя, унутрыдзяржаўныя прычыны.
Засваенне новых мастацкіх стыляў адбывалася ў розных відах культуры
няроўна.
Культурнае жыццё на Беларусі ў 14 -- 16 стагоддзях было акрэслена
гуманістычнай асветніцкай дзейнасцю выдатных прадстаўнікоў літаратуры - Ф.
Скарыны, М. Гусоўскага.
ЖЫВАПІС БЕЛАРУСІ 14—16 СТАГОДДЗЯЎ
У 14—16 стагоддзяў адбываецца імклівае развіццё выяўленчага мастацтва
–жывапісу, графікі, скульптуры. Іх вызначае шэраг ўзаемазвязаных стыляў -
готыка, рэнесанс, маньерызм. На характар выяўленчага мастацтва аказалі
таксама значнае ўздзеянне багатыя традыцыі візантыйскай і старажытнарускай
культуры.
Мастацву Беларусі 14 - 16 стагоддзяў уласціва цікавасць да паказу
багатага унутранага свету асобы, яе маральнага аблічча. У жывапісе 14 - 16
стагоддзяў назіраецца імкненне да экспрэсіі, дынамікі, паказу драматычных
сітуацый. Менавіта ў 14 - 16 стагоддзях пачынаецца фарміраванне свецкіх
форм мастацтва, якія да гэтуль не набылі адпаведных жанравых адрозневанняў.
Асабліва інтэнсіўна ў адзначаный перыяд развіваецца партрэт. Акрамя яго
мастакі звярталіся да манументальных выяў, пісалі абразы.
Аб манументальным жывапісе 14 - 16 стагоддзяў больш вядома з
літаратурных і архіўных крыніц. Іх данныя сведчаць , што фрэскавымі
роспісамі былі ўпрыгожаны княжацкія палацы ў Віцебску, Троках, Крэве,
Гродне, Віцебску, Полацку, цэрквы,касцёлы. Гэты жывапіс не захаваўся да
нашага часу.
Самым значным помнікам манументальнага жывапісу 15 стагоддзя, удзел у
стварэнні якога прымалі беларускія мастакі, з'яўляюцца роспісы капліцы св.
Тройцы ў Люблінскім замку. Плоскасці сцен асноўнага аб'ёму храма, яго
апсіда, скляпенні пакрываюць сюжэтныя кампазіцыі, арнаментальныя выявы. Па
сваіх мастацкіх, стылістычных якасцях, зменах у размяшчэнні асобных сцен
яны нагадваюць больш ранні жывапіс, напрыклад, храмаў Бельчыцкага
Барысаглебскагаманастыра ў Полацку, фрэскавыя цыклы наўгародскай царквы
Фёдара Страцілата. Гэта асаблівасць, а таксама надпіс у самой капліцы даюць
падставы сцвярджаць, што яе фрэскаве ўбранне было выкана беларускімі
жывапісцамі, якімі кіраваў майстр Андрэй.У 14 - 16 стагоддзях разам
зманументальным інтэнсіўна развіваецца станковы жывпіс. Аб найбольш ранніх
творах вядома з літаратурных крыніц, у якіх згадваюцца асобныя абоазы і
партрэтныя выявы, даецца іх апісанне. Беларускі іканапіс разглядаемага
перыяду вызначаецца моцным уздзеяннем візантыйскіх і старажытна рускіх
традыцый. Але яны не столькі захоўваюцца, колькі развіваюцца і
удасканальваюцца мясцовв\ымі майстрамі, якія выпрацоўваюць самастойныя
правілы і схемы выяўлення святых, евангельскіх сюжэтаў, вышукваюць найбольш
дасканалыя тэхнічныя прыёмы.
Для беларускіх абразоў 14 - 16 стагоддзяў адметным з'яўляецца шырокае
выкарыстанне дэкаратыўна-пластычных сродкаў - разьбы і лепкі па ляўкасу,
расфарбоўкі фону, разнастайных накладных элементаў, пакрыцця жывапіснай
паверхні ахоўным лакам з яечнага бялку або смалы.
З 16 ст. у беларускім іканапісе назіраюцца пэўныя зрухі, звязаныя з
удзеяннем Адраджэння і маньерызму. На змену вытанчаннасці і ўмоўнасці
вобразаў прыходзіць канкрэтнасць, вызначаная жыццёвая пераканаўчасць.
Мастакоў пачынаюць хваляваць магчымасць увасаблення разнастайных чалавечых
пачуццяў, каларытных дэталяў рэальнага жыцця. Гэты працэс ішоў павольна.
Прыкметы моцнага ўздзеяння рэнесансных традыцый відавочны ў абразах
"Лука і Сымон", "Павел і Іаан","Іакаў і Іуда", якія складалі апостальскі
чын іканастаса Сымонаўская царквы ў Кажан-Гарадку. Яны адлюстроўваюць
найбольш прагрэсіўную лінію ўразвіцці тагачаснага эканапісу. Архаічнае
плынь знайшла таксама шырокае распаўсюджанне ў 16 ст., відавочна у такіх
творах, як "Нараджэнне Багародзіцы" з в. Ляхаўцы Малырацкага раёна,
"Параскева-Пятніца" са Случчыны.
Для беларускага жывапісу 16 ст. адметнай рысай было уздзеянне для
эканапісу прёмаў на алтарныя абразы. Адбывалася спалучэнне
заходнееўрапейскіх уплываў з візантыйскастаражытнакіеўскай асновай.
Зараджэнне партрэтнага жанру у 14 - 15 стст. было прадыктавана усім
ходам развіцця беларускай культуры, фарміраваннем у царкоўнай ідэалогіі
ідэй свецкага мастацтва. Ужо ў фрэсках Спаса-Праабражэнскай царквы ў
Полацку бачна партрэтныя рысы.
Сваеасаблівай з'явай партрэтнага жанру 16 - пач. 18 ст. з'яўляецца
сармацкі партрэт. Чалавек у такіх твроах паказваўся па вызначанай схеме - у
парадлным аддзенні, у акружэнні прадметаў, што адлюстроўвалі не толькі
мадэль, яе унутраны свет, характар, але і перадавала прынадлежнасць да той
ці іншай саслоўнай групы насельніцтва, дазваляла даведацца аб палажэнні
асобы ў грамадстве.
Да ліку найбольш выдатных помнікаў адносіцца партрэт Юрыя Радзівіла.
Мадэль у ім паказана ў поўны рост у акружэнні шматлікіх дэталяў. Дзякуючы
ім, а таксама надпісу, можна даведацца аб партрэтуемым, аб месцы паказанац
асобы ў тагачасным грамадстве.
Акрамя Вільні, Нясвіжа, Супрасля, буйным цэнтрам партрэтнага жывапісу
16 ст. з’яўляўся Слуцк. Тут пры двары князёў Алелькавічаў працавала
некалькі майстроў. Магчыма аднаму з іх належыць партрэт Кацярыны Слуцкай.
