Беларускае мастацтва. Жывапic
жывапісу 12 стагоддзя можна аднесці фрэскі ў Дабаравеічанскай царкве ў
Віцебску, Петрапаўлаўскай і Іаанабагаслоўскай царквы ( сяр. 12 ст. ) у
Смаленску.
Больш самастойным шляхам ішло развіццё манументальнага жывапісу ў
Гродзенскай мастацкай школы. Да яе найбольш значных помншкаў належыць
аднесці жывапіс алтарнай часткі царквы Барыса і Глеба ( 2 пал. 12 ст. ) у
Гродне. Блізка да іх стаяць фрэскі Барысаглебскай царквы ў Навгрудку.
Манументальны жывапіс старажытнабеларускіх зямель вызначаецца
высокімузроўнем развіцця. Яго прыклады звязаны з буйнымі культурна-
палітычнымш цэнтрамі. Рознячыся некаторымі дэталямі, яны сведчаць аб
адзіным характары тэхнічных прыёмаў,аб адзінай сістэме размяшчэння
жывапісных выяў у інтэр'еры, аб арыентацыі на візантыйскія традыцыі.
Асаблівасці развіцця жывапісу старажытнабеларускіх зямель паказвае
кніжная мініяцюра. Кнігі гэтагу часу пісаліся на пергаменце. Перапісчыкі
карысталіся птушынымі, часцей за ўсё гусінымі,пёрамі ці спецыяльным
спосабам падрэзанымі кавалачкамі трасніку. Уякасці чарніла ўжывалі
раслінныя адвары,якія мелі цёмна-карычневы або чорны колер. Мініяцюры
выконваліся тэмпернымі фарбамі расліннага ці мініральнага паходжання.
Асноўная колеравая гамма мініяцюр - карычнева-вохрыстая, залацістая,
чырвоная.Кнігі аздаблялі застаўкамі, ініцыяламі, буквіцамі, канцоўкамі. Але
вядучая роля ў іх належыць мініяцюрам. Да найбольш вядомых 11 - 12
сьагоддзяў адносяцца " Тураўскае "( 11 ст. ), " Полацкае " ( 13 - 14 стст.
), "Аршанскае " ( 12 - 13 стст. ), " Астрамірава " ( 1056 - 1057 гг.)
евангеллі, "Ізборнік Святаслава" (1073). Для рукапісаў ранняга перыяду
характэрны візантыйскі стыль, заснаваны на выкарыстанні ( асабліва ў
арнаментацыі ) простых раслінных і геаметрычных матываў.
У жывапісе старажытнабеларускіх княстваў прасочваюцца ўплывы
романскага мастацтва. Распаўсюджаны на той час у культуры Заходняй Еўропы
стыль не мог не закрануць і мініяцюры рукапісаў, што ствараліся на
бедарускіх землях. Яскравым прыкладам такіх ўплываў з'яўляецца "Кодэкс
Гертруды", або "Трырскі псалтыр" ( кан. 10 ст. ). Прывезены на Бнларусь
рукапісЮ як мяркуюць вучоныя, бых дапоўнены мастакамі асобнымі аркушамі з
партрэтнымі і сюжэтнымі выявамі: уладальніцы "Кодэкса Гертруды", яе сына
Яраполка з сям'ёй ( "Каранаванне Яраполка", "Апостал Пётр з сям'ёй
Яраполка", 1078 - 1087 ). Манера вырашэння гэтых мініяцюр значна
адрозніваецца ад той, якая была характэрна старажытна-кіеўскім рукапісам.
Выява Кодэкса будуюцца на спалучэнні дакладнай мадэліроўкі фігур,
прадметаў, тонкіх колеравых пераходах і падкрэсліай урачыстай
манументальнасці.
У 12 - 13 стагоддзях асноўная роля у развіцці кніжнага жывапісу
належыць Полацку. Верагодна да Полацкай школы адносіцца "Служэбнік Варлаама
Хутынскага" ( кан. 12 - пач. 13 ст. ), мініяцюры якога з выявамі Іаана
Златавуса і Васіля Вялікага сведчаць аб значным мастацкім і тэхнічным
мастацкім узроўні рукапісаў таго часу. Такія ж высокія мастацкія якасці
вызначаюць мініяцюры "Аршанскага" і "Універсітэцкага" ( 13 ст. )
евангелляў.
Развіццё кніжнага жывапісу старажытнабеларускіх зямель не праходзіла
ізалявана. Візантыйскія, раманскія, і асабліва мясцовыя, традыцыі
вызначаюць высокі ўзровень гэтага віду мастацтва.
Вялікую мастацкую і жывапісную каштоўнасць уяўляе пластыка
старажытнабеларускіх княстваў. На жаль помнікаў скульптуры захавалася не
надта многа, іто тлумачыцца адмоўным стаўленнем праваслаўнай царквы да
такіх твораў. Змагаючыся супраць язычніцкай веры, яна знішчала ці
забараняла ствараць выявы, якія б нагадвалі язычніцкіх ідалаў. Менавіта
гэта прадыктавала надзвычай вялікую разнастайнасць пластыкі малых форм.
Скульптурныя творы 10 - 13 стагоддзяў умоўна можна падзяліць на дзве
групы: культавыя і свецкія. Да культавай пластыкі алносяцца рэльефныя
абразкі. Звычайна гэта былі невялікія па памерах выявы ( ад 4 да 6 см ) ,
на якіх паказвалі Хрыста, Маці Боскую, апосталаў, асобных святых,
папулярных у той ці іншай мясцовасці. Высокімі мастацкімі якасцямі
вызначаецца абразок з выявай Канстанціна і Алены ( сяр. 12 ст. ), знойдзены
ў Полацку. Прамавугольнік пласціны поўнасцю запаўняюць дзве фігуры.
Рытмічная ўпарадкавнасць складак аддзення паказаных асоб, рытуальнасць іх
рухаў, шматлікія і дакладна перададзеныя дэталі ствараюць належную
ўрачыстасць. Разам з тым твору ўласціва вызначаная ўмоўнасць, масіўнасць
форм. Яна прасочваецца перш за ўсё ў трактоўцы твараў Канстанціна і Алены,
застыласці пастаў іх фігур, што сведчыць аб наяўнасці ўплываў раманскай
культуры. Аўтарства і паходжанне многіх работ у выяўленчым мастацтве
старажытнабеларускіх княстваў невысветлена. У адносінах да абразка
"Канстанцін і Алена" з Полацка бясспрэчным застацца яго выкананне мясцовымі
майстрамі.
Не менш значнымі творамі, па якіх можна ўявіць характар пластыкі
старажытнабеларускіх княстваў і яе сувязі з іншымі землямі, з'яўляюцца
"Хрыстос Эмануіл" (12 ст.) з Пінска, двухбаковы абразок з выявам Маці
Боскай (вонкавы бок) і апостала Пятра (адваротны бок; кан. 12 ст. - пач. 13
ст.): "Мікола і Стэфан" (Мінск, кан. 12 ст.). Разьба па камені была
дастаткова пашыранай тэхнікай тагачаснай скульптуры, але не адзінай.
Майсры працавалі таксама ў бронзе (абразок "Мікола і Стэфан", 11 ст.),
выраззалі выявы з косці (фрагмент трыптыха з Ваўкавыска з пагруднымі
выявамі невядомых святых, 12 ст.).
У 12 -13 стагоддзях на тэрыторыі старажытнабеларускіх зямель
атрымліваюць распаўсюджанне літыя бронзавыя крыжы - энкалпіёны. Акрамя
культавай ролі яны выкарыстоўваюцца таксама у якасці ўпрыгожанняў. Цікавыя
ўзоры такога роду пластыкі знойдзены ў Друцку, Мінску, Полацку, Гродне,
Навгрудку, Тураве. Большасць зіх выраблялася ў Кіеве ці была арыентавана на
яго мастацкія традыцыі. Тольлі некаторыя са знойдзеных работ ствараліся
мясцовымі майстрамі.
Другой значнай часткай помнікаў скульптуры з'яўляецца свецкая
пластыка. Уасноўным гэта невялікія па памерах вырабы, якімі карысталіся і
побыце: фігуркі шахмат, шматлікія рэльефныя накладкі, вухачысткі і г. д.
(шахматная фігура "Насада" з Гродна, 12 ст.; "Барабаншчык з Ваўкавыска", 12
ст.; фігурка "Музыкант" з Навагрудка, 12 ст.).
Да пластыкі малых форм трэба аднесці віслыя пячаткі, якімі карысталіся
члены княжацкіх сем'яў і прадстаўнікі духавенства. Вядомы пячаткі полацкага
князя Ізяслава (10 ст.), туоаўскага князя Ізяслава (11 ст.), маці Ефрасінні
Полацкай (12 ст.), пячатка полацкага епіскапа ДЗіянісія (12 ст.), а таксама
пячаткі з Полацка, Пінска, Ваўкавыска, прыналежнасць якіх да канкрэтных
асоб не высветлена.
Высокім ўзроўнем вызначаецца дэкаратыўна-прыкладное мастацтва
старажытнабеларускіх зямель. Яно цесным чынам звязана з характарам
сацыяльна-эканамічных зносін феадальнага грамадства, развіццём рамёстваў:
ганчарства, ткацтва, мастацкай апрацоўкі дрэва, косці і металу. Найбольш
значнай часткай такіх твораў былі ўпрыгожанні. Гэта бранзалеты, пацеркі,
падвескі, лунніцы, крыжы, котлы. Вырабляліся таксама зброя, конскі рыштунак
і збруя, абклады кніг і абразоў. Майстры ўжывалі зярненне, гравіраванне,
скань, эмаліраванне, чарненне, ліццё, чаканку - тыя віды апрацоўкі
мееталаў, якія трэбавалі высокага майстэрства, дасканалага ведання
тэхналогіі. Разнастайным было і аздабленне прадметаў побыту. У асноўным
выкарыстоўваўся геаметрычны і раслінны арнамент, матывы жывёльнага свету, у
якіх можна прасачыць водгукі старажытных язычніцкіх вераванняў, часта
аб'яднаных з новай хрысціянскай сімволікай.
Характар развіцця дэкаратыўна-прыкладнога мастацтва адлюстроўвае
высокі ўзровень касцярэзнага масцярства (грабяні, накладкі на калчаны,
ручкі нажоў і лыжак, вухачысткі ), кавальства, ткацтва, вырабаў са шкла
(пацёркі, бранзалеты, скроневыя кольцы, пярсцёнкі, устаўкі ў металічныя
вырабы, посуд), скуры (паясы, абутак), дрэва (посуд, дробныя бытавыя рэчы),
твораў бытавой і архітэкнурнай керамікі (гліняны посуд, паліваныя
керамічныя пліткі ).
Вядомым творам дэкаратыўнапрыкладнога мастацтва старажытнабеларускіх
зямель з’яіляецца крыж Ефрасінні Полацкай. Лёс гэтага выдатнага помніка
трагічны. Пакінуты сярод “некаштоўных” рэчаў у Магілёўскім краязнаўчым
музеі, ён быў вывезены ў Германію ў час Вялікай Айчыннай вайны. Зараз яго
месцазнаходжанне невядома. Крыж быў зроблены ў 1161 годзе полацкім майстром
Лазарам Богшам. Даўжыня крыжа 51,8 см, верхняга перакрыжавання - 14 см,
ніжняга - 21 см. Твор выканы з дрэва. Да кожнай яго грані былі прымацаваны
