Белорусский фольклор
і інш. У іх адлюстраваны розныя ўяўленні народа, спробы растлумачыць
паходжанне сусвету і зямлі, чалавека і жывёл, сутнасць розных з’яў прыроды
і грамадскага жыцця. Часам у легендах адчуваецца рэлігійны ўплыў, але ў той
жа час многім легендам ўласцівы элементы стыхійнага матэрыялізму, у якіх
асуджаецца эксплуатацыя чалавека чалавекам, сацыяльная няроўнасць,
выказваюцца крытычныя адносіны да рэлігійнага вучэння.
У некаторых беларускіх легендах распрацоўваюцца розныя маральна-этычныя
праблемы, сцвярджаецца неабходнасць добрасумленных адносін да працы,
справядлівых і добразычлівых адносін паміж людзьмі, але часам гэтыя
станоўчыя ідэі атрымліваюць рэлігійную афарбоўку.
Нягледзячы на агульную тэндэнцыю затухання гэтага жанра, у часы Вялікай
Айчыннай вайны ўзніклі легенды пра мужных абаронцаў нашай Радзімы, пра
партызанскіх камандзіраў.
Па сваёй асноўнай функцыі – перадача выпрацаваных папярэднімі
пакаленнямі пэўных ведаў або ўяўленняў – да легенд набліжаюцца паданні. Але
калі легенды заўсёды фантастычныя па зместу і ў сувязі з гэтым маюць
адпаведную паэтыку, паданні даюць звесткі аб рэальных асобах і сапраўдных
падзеях, хаця, натуральна, пры перадачы з вуснаў у вусны аддаляюцца ад
першаасновы, жыццёвы матэрыял набывае ў іх паэтычную інтэрпрэтацыю.
Найбольш распаўсюджаныя ў беларускім фальклоры паданні гістарычныя і
тапанімічныя, многія з якіх маюць гістарычную афарбоўку. З вуснаў у вусны
перадаваліся паданні аб асілках, якія нібыта некалі жылі на тэрыторыі
сучаснай Беларусі і пакінулі пасля сябе старажытныя гарадзішчы ды
велізарныя камяні з адбіткамі сваіх пальцаў ці рук. Тэма многіх паданняў –
барацьба беларускага народа с іншаземнымі захопнікамі. Яны маляўніча
апавядаюць аб адзінаборстве рускага воіна з татарскім, пра перамогу над
шведамі, пра Айчынную вайну 1812 г. Адначасова ў гэтых творах адлюстраваны
цяжкія пакуты, якія прыносілі войны народу, з гневам і болем апавядаецца аб
рабунках і здзеках, што чынілі захопнікі на беларускай зямлі. Вядомы
таксама шматлікія паданні аб заснавані розных населеных пунктаў, паданні аб
рэках, азёрах, урочышчах і нават асобных збудаваннях. Такія паданні таксама
дапамагаюць глыбей пазнаць мінулае, перадаюць адносіны народа да розных
падзей, яго ўяўленні аб гісторыі роднага краю і любоў да сваёй зямлі.
Анекдоты, жарты, гумарэскі.
Празаічныя жанры малой формы – анекдоты, жарты і гумарэскі – узніклі
амаль адначасова з сацыяльна-бытавымі казкамі, развіваліся ў цеснай сувязі
з імі, актыўна бытуюць і ў наш час.
Пад анекдотам да палавіны 19 ст. разумелі кароткае камічнае апавяданне
пра смешны выпадак з жыцця вядомага гістарычнага дзеяча. Пазней анекдотамі
сталі называць невялікае вуснае аднаэпізоднае апавяданне пра незвычайную,
смешную падзею, сітуацыю, рысу характару чалавека ці ўчынак з неспадзявана
камічнай развязкай. Блізкім да анекдота з’яўляецца жарт, у аснове якога
таксама апавяданне пра смешнае здарэнне, дасціпная насмешка. У параўнанні з
анекдотам, які выстаўляе на смех і сацыяльна-палітычныя з’явы, жарт
звычайна незласліва высмейвае бытавыя здарэнні, паасобныя малаістотныя, але
смешныя рысы і якасці людзей, іх дзіўныя ўчынкі. Як і для анекдота, для
жарта характэрна аднаэпізоднасць, нечаканасць выніку. Найбольш папулярная
форма жарта дыялагічная. Праз кароткі дасціпны дыялог выяўляецца асноўны
ідэйны сэнс твора, накіраванасць насмешкі.
Добразычлівым характарам смеху вызначаецца і гумарэска, або досціп –
таксама невялікі апавядальны твор, у якім трапна высмейваюцца прыватныя
з’явы, паводзіны людзей. Для гумарэскі не абавязковыя нечаканы камічны
вынік, аднаэпізоднасць. Жанравыя межы паміж анекдотам, жартам, гумарэскай
невыразныя і нярэдка творы гэтых жанраў у зборніках змешваюцца.
Прыпеўкі.
Прыпеўка – невялікая лірычная песенька, якая складаецца з чатырох радкоў
і выконваецца на які-небудзь сталы матыў. Вядомы і іншыя назвы гэтага
жанру: вытанкі, скакушкі, брандушкі, выдрыганцы і інш. Тэрмін “прыпеўка”
запазычаны з рускай навуковай тырміналогіі і ў першыню ў навуковую
беларускую літаратуру ўведзены В. Астаповічам.
Вытокі жанру ў танцавальных прыпеўках, а таксама ў прыпеўках вясельных і
дударскіх. У прыпеўках адлюстраваны многія бакі жыцця сялянства. Аднак
асноўная тэма гэтага жанру – любоў. У прыпеўках прыкметнае месца займае
грамадска-палітычная тыма.
Сярод фальклорных жанраў, якія адлюстроўваюць сучаснасць, адно з першых
месц належыць прыпеўцы.
Першыя публікацыі беларускіх прыпевак адносяцца да 40-х гг. XIX ст.
Пазаабрадавыя песні.
Пазаабрадавыя песні, як відаць з самой назвы, - гэта песні, якія
выконваюцца незалежна ад абрада ці календара, у любы час і ў розных
канкрэтных жыццёвых абставінах. У народзе пра гэтыя песні гавораць, што яны
спяваюцца “абы калі”, “калі давядзецца”, “калі надумаешся”, “хоць дзе”,
“дзе можна” і інш. Спяваюць іх у час адпачынку і на рабоце, дома і ў полі,
“на міру” і сам-насам. Песні гэтыя не звязаны ні з гульнямі, ні з
дзеяннямі.
Мелодыя ў пазаабрадавай песні замацавана непасрэдна за адным тэкстам
(рэдка адзін тэкст выконваецца на некалькі мелодый), тады як у каляндарна-
абрадавай паэзіі на адзін і той жа напеў (асабліва ў вясельнай
песнятворчасці) спяваецца многа тэкстаў.
Пазаабрадавыя песні ў адрозненне ад каляндарна-абрадавых характарызуюцца
большай актыўнасцю, што дало ім магчымасць шырока адлюстроўваць самыя
розныя бакі побыту народа.
Пазаабрадавыя песні часта называюць проста лірычнымі, бо лірычны пачатак
(а ён уласцівы таксама каляндарна-земляробчым і сямейна-абрадавым песням)
з’яўляеццы дамінуючым. Гэта песні пра асабістыя пачуцці і перажыванні
чалавека, пра яго адносіны да акаляючай рэчаіснасці.
Сіла ўздзеяння пазаабрадавай лірычнай песні ў тым, што яна перадае
пачуцці і перажыванні, сугучныя, блізкія, зразумелыя многім людзям,
вылучаецца глыбінёй, багаццем і разнастайнасцю чалавечых эмоцый. Тут
радасць і гора, любоў і нянавісць, весялосць і смутак чалавека. У гэтых
песнях выяўляюцца лепшыя рысы нацыянальнага характару беларусаў: смеласць,
адвага, праўдзівасць, працавітасць, гасціннасць, гуманізм, чуласць,
сціпласць, імкненне да свабоды і нянавісць да прыгнятальнікаў. У іх знайшла
адлюстраванне народная мараль, светапогляд працоўных. Пазаабрадавая
песенная лірыка дае шырокую карціну жыцця народа, яго сямейна-бытавых і
сацыяльна-грамадскіх адносін, таму не выпадкова яе называюць энцыклапедыяй
жыцця народа.
Балады.
У народнай пазаабрадавай песеннай творчасці асобную групу складаюць
балады – ліра-эпічныя творы. Тэрмін “балада” ў народзе невядомы. Спевакі іх
называюць доўгімі або жалоснымі песнямі. У навуковы ў жытак гэты тэрмін быў
уведзены ў XIX ст. Збіральнікі і даследчыкі беларускай вуснапаэтычнай
творчасці называлі балады думамі або думкамі.
Балады – творы драматычнага зместу, напоўненыя высокім эмацыянальным
пачуццём. Тэма іх – сямейнае або асабістае жыццё чалавека, незвычайныя,
трагічныя здарэнні. Як і многія іншыя фальклорныя жанры, балада ўзыходзіць
да глыбокай старажытнасці і прайшла складаны эвалюцыйны шлях станаўлення.
Паводле распрацаванай беларускімі фалькларыстамі класіфікацыі, балады
дзеляцца на пяць асноўных груп:
1. Песні з міфалагічнымі матывамі, у якіх тлумачыцца паходжанне раслін,
жывёл, каменняў, апавядаецца пра пераўтварэнне чалавека ў расліну,
жывёлу, птушку, камень і г. д.;
2. Песні казачнага і легендарнага зместу, у якіх побач з рэальнымі
героямі дзейнічаюць персанажы, тыповыя больш да фантастычных казак і
легенд;
3. Песні-загадкі, у якіх героі загадваюць, на першы погляд,
неверагодныя, невырашальныя загадкі;
4. Песні гульнёва-падарожнага складу, якія характарызуюц-ца
своеасаблівай кампазіцыяй – “паўтарэнне з нарастан-нем” і пэўнай
умоўнасцю зместу;
5. Песні навелістычнага зместу, у якіх апавядаецца пра неверагодныя
падзеі, пераважна драматычнага ці трагічнага характару ў асабістым
жыцці людзей. У іх адсутнічае фантастыка. Асноўная тэма – нешчаслівае
каханне, здрада, сямейныя канфлікты і інш.
Народны тэатр.
Народны тэатр – адметная з’ява ў традыцыйнай духоўнай культуры
беларусаў. Яго вытокі – у глыбокай старажытнасці, звязаны ён з першымі
спробамі чалавека да пераўвасаблення. У аснове народнага тэатра, як і ва
ўсёй вуснапаэтычнай творчасці, ляжыць працоўная дзейнасць чалавека.
Народны тэатр адыграў вялікую ролю ў гісторыі культуры беларускага
народа, бо з’явіўся папярэднікам прафесійнага тэатральнага мастацтва.
