Фольклорная спадчына
Фольклорная спадчына
Беларускi дзяржаўны тэхналагiчны унiверсiтэт
на тэму
«Беларускi фальклор – скарбнiца этнiчнай культуры беларусаў»
Студэнт 1-ага курса, факультэта ХТ i Т,
палiграфiчнае абсталяванне i сродкi апрацоукi iфармацыi,
Левiн Дзмiтрый Уладзiслававiч.
Мiнск. 1999 г
Змест.
Уступ
2. Беларускiя казкi
2.1 Казкі пра жывёл
2.2 Чарадзейныя казкі
2.3 Сацыяльна – бытавыя казкi
3. Анекдоты
4. Легенды
5. Прымхліцы
6. Паданнi
7. Бываліцы
8. Загадкi
Уступ
Казка
На календары вечнасці - канец XX стагоддзя, эпоха навукова - тэхнічнай
рэвалюцыі, эпоха біёнікі і электронікі... Узброены ведамі чалавек
ужо абганяе сёння самую смелую казачную фантазію, самыя
няўрымслівыя мары. Фантазію казак абганяе, а сама казка, як ні
дзіўна, не старэе, у нябыт не адыходзіць. Можна нават сказаць -
наадварот, у апошні час попыт на гэты від вуснапаэтычнай народнай
творчасці прыкметна ўзрос і працягвае павышыцца. Гэта датычыць,
зразумела, і беларускага казачнага эпасу, беларускай казкі.
Жывая цікавасць, якую выклікае беларуская народная казка ў
сучаснага чытача, не выпадковая: яна абумоўлена, несумненна, яе
высокімі ідэйна - мастацкімі якасцямі і непаўторнай нацыянальнай
своеасоблівасцю. Глыбокая народная мудрасць, высокая паэтычнасць
вобразаў, нязломная і светлая вера ў чалавека, у яго сілы і
магчымасці, маральная цнатлівасць і чысціня, непараўнаны,
непераймальны гумар і вострая сатыра, прастата і даступнасць
зместу, займальнасць апавядання і, нарэшце, сапраўднае моўнае
чарадзейства, - вось некаторыя з гэтых вартасцей, якія заўсёды
прываблівалі і прывабліваюць да беларускай казкі ўдзячных чытачоў і
слухачоў.
Усе беларускія казкі класіфікуюцца звычайна па трох асноўных
раздзелах: казкі пра жывёл, чарадзейныя казкі і сацыяльна - бытавыя.
Казкі пра жывёл лічацца найбольш старажытнымі па паходжанні,
змястоўнай сутнасцю сваёй яны ўзыходзяць яшчэ да такіх ранніх форм
першабытнага светапогляду, як анімізм (адушаўленне) і антрапамарфізм
(ачалавечванне). Трэба бачыць у іх таксама і далёкія водгукі
татэмізму - адной з самых старажытных рэлігій чалавецтва, сутнасць
якой складала вера ў татэма - агульнага для данага роду і якой-
небудзь жывёлы ці расліны продка.
Чарадзейныя казкі па сваім паходжанні таксама належаць да
найбольш старажытных. Галоўнае ў іх зместе - гэта мары і
спадзяванні людзей на лепшае жыццё ў будучым, іх імкненні пакараць
сабе сілы прыроды і перамагчы сацыяльнае зло, а таксама іх
барацьба з чужаземнымі ворагамі - заваёўнікамі. Гэты змест
раскрываецца своеасабліва - у вобразах і карцінах фантастычных,
звышнатуральных, цудадзейных.
Сярод навелістычных сацыяльна - бытавых казак найбольш
каштоўнасць у беларускім фальклоры маюць, несумненна, казкі
антыпанскія і антыцаркоўныя, пазначаныя вострай сацыяльнай
накіраванасцю. Колькасць і тых і другіх вельмі значная. Прычыну
гэтага трэба бачыць у тым, што беларускі селянін цярпеў не толькі
жорсткі сацыяльны прыгнёт, увасоблены ў вобразе пана - прыгонніка,
але таксама цярпеў і жахлівы ўціск нацыянальны і рэлігійны.
Адмоўны персанаж баларускіх антыпрыгонніцкіх казак - амаль заўсёды -
пан-чужаземец, які не толькі лупіў тры скруры з мужыка, але яшчэ
і таптаўся па ягонай душы, насміхаўся з яго мовы і звычаяў,
бесперапынна абражаў яго нацыянальную годнасць.
Гэтак жа бязлітасна, як з панамі, абыходзіцца герой
беларускіх казак і са «святымі айцамі» ўсіх масцей : папамі,
ксяндзамі, дзякамі. Прадметам сатырычнага адлюстравання ў
антыклерыкальных казках часцей за ўсё з’яўляюцца такія тыповыя
рысы духоўнікаў, як ханжанства і крывадушнасць, прагавітасць і
нахабства, паразітызм і амаральнасць.
Значную частку беларускага казачнага эпасу складаюць творы, у
якіх высмейваюцца і ганьбуюцца розныя заганы ў чалавечым характары
- такія, скажам, як непачцівыя адносіны да бацькоў, нетактоўнасць,
зайздрасць, дурнота, імкненне пажывіцца за чужы кошт і многія
іншыя. Гэтыя творы, адлюстроўваючы этычныя погляды народа, яго
маральныя прынцыпы, яго разуменне дабра і зла, называюць усе рэчы
сваімі імёнамі, недвухсэнсоўна і ясна, не прыбегаючы да алегорый,
не карыстаючыся намёкамі. Многія з іх з’яўляюцца ўзорамі сатырычнай
і гумарыстычнай творчасці народа.
Лёс розных жанраў беларускага казачнага эпасу склаўся
неаднолькава. Сярод сучасных запісаў казак пра жывёл і чарадзейных
новых, не вядомых раней сюжетаў, амаль не сустракаюцца. У
параўнанні з гэтымі казкамі, жывыя традыцыі якіх відавочна
затухаюць, пэўнай жыццястойкасцю і жыццяздольнасцю вылучаюцца казкі
сацыяльна - бытавога зместу і рэалістычнага характару. Характэрныя
змены назіраюцца ў змесце і паэтыцы тэкстаў, якія бытуюць :
прыкметнае парушенне і разбурэнне кананічнай формы, адаптацыя фабулы
ў адпаведнасці з сучаснымі ідэйна - эстэтычнымі патрабаваннямі,
адчувальныя, з аднаго боку, страты ў апісальнасці, у малыўнічасці,
у казачнай абраднасці і , з другога боку, узмацненне прытчавасці,
прыспешванне цікавасці і скарачэнне шляху да закладзенага ў творы
маральна - філасофскага сэнсу, жыццёвага ўрока, павучання. Тлумачыцца
гэта не толькі сучаснымі ўмовамі бытавання казак, але і
псіхалогіяй сённяшняга спажыўца фальклору.
За доўгія стагоддзі свайго існавання народная казка ўвабрала
ў сябе пачуцці і думкі многіх пакаленняў, абагульніла сацыяльны і
мастацкі вопыт тысяч і мільёнаў людзей, і таму набыла такія
ідэйна - мастацкія вартасці, такую глыбіню зместу і дасканаласць
паэтычнай формы, што і сёння можа служыць адным з магутных
сродкаў маральнага, сацыяльнага і эстэтычнага выхавання моладзі.
Анекдот
Адносіны да анекдота ў сучаснай айчыннай фалькларыстыцы можна
характарызаваць як досыць супярэчлівыя. На думку адных даследчыкаў
народнай творчасці, анекдоты - гэта тыя ж самыя сацыяльна - бытавыя
казкі, толькі значна меншага, невялікага аб’ёму ; прынцыповых
адрозненняў ад названага жанру казак у іх няма. Ёсць, аднак, і
іншы пункт гледжання, паводле якога анекдот, пры ўсёй яго
несумненнай блізкасці да сацыяльна - бытавой казкі, з’яўляецца
асобным жанрам народнай вусна - апавядальнай творчасці. Больш таго -
жанрам незвычайна актыўным і жыццяздольным у нашы дні, чаго нельга
сказаць ні пра казкі, ні пра легенды і прымхліцы, ні пра
паданні і бываліцы.
У чым жа трэба бачыць жанравую адметнасць анекдота ў
параўнанні з казкамі? Па-першае, анекдот - твор цалкам сатырычнай
або гумарыстычнай прыроды, твор абавязкова, папросту кажучы, смешны.
Па-другое, анекдот вызначаецца гранічнай сцісласцю мастацкай формы;
у адрозненне ад казкі, ён абавязкова аднаэпізодны, не ведае
разгорнутай экспазіцыі, дыялог яго вельмі не многаслоўны, дзеянне
завязваецца, развіваецца і даходзіць да кульмінацыі імгненна. Па-
трэцяе, гэта - эстэтычны «эфект нечаканасці» ў канцоўцы твора:
анекдот абавязкова заканчваецца неспадзяванай сатырычнай або
гумарыстычнай развязкай, у якой скандэнсавана ўся ударная сіла
камічнага, увесь смех.
У аснову многіх анекдотаў пакладзены, трэба думаць, сапраўдныя
недарэчныя, смешныя выпадкі і здарэнні, якія мелі месца ў жыцці.
Але ў большасці сваёй яны, несумненна,- плод фантазіі народа, яго
Страницы: 1, 2
